“Eldar Mahmudov MTN-i necə iflic etmişdisə, Əbülfəs Qarayev də Mədəniyyət Nazirliyini həmin duruma salıb”

Son günlər ölkə KİV-lərində Mədəniyyət Nazirliyinin bağlanılması ilə bağlı müxtəlif səpgili açıqlamalar verilməkdədir. Hətta nazirliyin bir neçə struktura bölünməsi ilə bağlı fkirlər səslənir. Nazirlikdəki neqativ halları və illər boyu yaranmış problemləri qabardanlar fikirləni elə bu mülahizə əsasında qurublar. Sənətşünas, “Hürriyyət” qəzetinin yazarı Ənvər Börüsoyun müzakirələrlə bağlı fikirlərini öyrənməyə çalışdıq.
– Ənvər bəy, istefaya göndərilən nazir Əbülfəs Qarayevdən sonra, Mədəniyyət Nazirliyinin bağlanılması və bir neçə idarəyə bölünməsi ilə ilgili fikirlər səsləndirilir. Sizin buna münasibətiniz necədir?
– İlk öncə onu qeyd edim ki, “Hürriyyət” qəzetinin səhifələrində 2004-cü ildən indiyə kimi bir fikri ictimaiyyətə çatdırmağa çalışımışıq. İstənilən ölkənin işğal olunmuş ərazilərinin azad edilməsi, tamamilə dağdılmış iqtisadiyyatını bərpa etmək asandır. Ancaq, yox edilmiş mədəniyyəti və mənəviyyatı geri qaytarmaq qeyri-mümkündür. Bir faktı yada salmaq istəyirəm. 1948-ci ildə II Dünya Savaşından sonra, məğlub edilmiş və ikiyə parçalanmış Almaniyanın bəşəri faciə ilə üz-üzə qaldığı bir dönəmdə Batı Almaniyanın kansleri Konrad Adenauer ölkə parlamentinə növbəti ilin büdcəsini təqdim edir. Burada təmsil olunan fərqli siyasi partiyalar çaş-baş qalırlar. Hamını bir sual ilgiləndirirdi: “Savaşda 15 milyon nəfər vətəndaşını itirmiş, param-parça olmuş, iqtisadiyyatı iflis durumuna düşmüş, bir qarın çörək üçün 13-15 yaşlı qızların məcbur olaraq fahişəlik etməsi kimi acıların qarşılığında kansler büdcənin yarıdan çoxunu mədəniyyətə ayrılması” təklifini irəli sürmüşdü. Bundestaqdakı əksər deputatlar Konrad Adenauerə qarşı çıxırlar: “Alman xalqı ölüm-dirim fəlakəti ilə üz-üzədir, sən mədəniyyəti önə sürürsən”. Kansler üzünü deputatlara tutaraq belə bir cavab verir: “Əbədi Almaniya istəyirsinizsə mənim, sadəcə qarın otaran ölkə tərəfdarısınızsa, öz proyektinizə səs verin”. Deuptatlar təbii olaraq kanslerin təklifinə səs verməli olurlar. Aradan 5-10 il keçəndən sonra, Almaniya yenidən dünyanın ən güclü ölkələrindən birinə çevrildi. Yaponiyada mədəniyyət nazirliyi dövlətin strateji baxımdan ən öndə gedən qurumu sayılır. Ona görə də dünyanın ən gəlişmiş bir ölkəsidir.
– Şeyx Əbdül Mahmudbəyov bildirir ki, Mədəniyyət Nazirliyindən kino sahəsi ayrılmalı və ayrıca kino nazirliyi yaradılmalıdır.
– O, başdan-başa yalnış fikirdədir. İlk öncə onu qeyd edim ki, 76 yaşlı aktyor Əbdül Mahmudov indiyə kimi 25 filmdə çəkilib. Kino salnaməsi tariximizdə iki rolu ilə yadda qalıb. Bu, orta dərəcəli rollardan da aşağı “Yeddi oğlu istərəm” filmində Qasım və “Nəsimi”də Dərviş obrazlarıdır. Rejissor assitenti kimi 4 filmdə iştirak edib. 12 filmdə rejissor olaraq özünü sınaqdan keçirib və heç birində uğur qazanmayıb. 3 filmin ssenari müəllifi olub və o filmlər də arxivlərdə gömülüb. Bütün bunlara baxmayaraq, əməkdar incəsənət xadimi və xalq artisti titullarına sahib olub, prezident təqaüdü alır. Dünyanın heç bir ölkəsində ayrıca kino nazirliyi yoxdur. Ömrünü kinoya sərf etmiş biri bunu bilmirsə, vay kinomuzun halına.
– Bəs bundan sonra Mədəniyyət Nazirliyinin aqibəti necə olacaq?
– Vaxtilə Eldar Mahmudov dövtlətimizin bel sütunu Milli Təhlükəsizlik Nazirliyini necə iflic etmişdisə, Əbülfəs Qarayev də Mədəniyyət Nazirliyini həmin duruma salıb. Bu faktı ona görə xatırladıram ki, prezidentin son zamanlar gündəmə gətirdiyi “beşinci kalon” deyimi məhz bu mənanı daşıyır. İndi mədəniyyətimizin inkişaf etməsi üçün xüsusi sanitar lazımdır. Həmin şəxs sadəcə nazir deyil, həm də uzun illər bu sahəyə sarsıdıcı şəkildə vurulan zərbələri müalicə etməlidir. Diletantcasına mədəniyyət üzrə sosial xarakterli fikirləri gündəmə gətirənlər müftəxorcasına özləri üçün dolanışıq yaradanlardır. Mədəniyyət Nazirliyinin strukturları tamamilə yenilənməlidir. Vaxtilə Üzeyir Bəy Hacıbəylinin klassik alman məktəbi əsasında yaratdığı dördpilləli təhsili sistemi dərhal bərpa olunmalıdır. Maddi Mədəniyət və Tarixi Abidələrin Bərpası İnstitutunun səlahiyyəti artırılmalıdır. Rəssamlar və Bəstəkarlar ittifaqlarının, dekorativ xalq tətbiqi mərkəzlərinin fəaliyyət proqramları üzrə konkret layihələrə dəstək verilməlidir. Kitabxa və klubların xalqın üzünə açılması üçün innovativ konsepsiyalar respublikanı əhatə etməlidir. Yeni nəsli təmsil edən mütəxəssislərin bu prosesə cəlb edilməsi üçün kurslar yaradılmalıdır. Milli-mədəni irsimizin çağdaş ritmə uyğun inkişafı yönündə etnomədəni düzənin konseptləri ictimai xarakter daşımalıdır.
– Bəs bütün bunları həyata keçirmək üçün hansı addımlar atılmalıdır?
– İlk ğncə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində mədəniyyət sahəsi üzrə əldə olunan bütün uğurlar diqqətlə inclənməli və onların həm mədəni dəyərləri, həm də gəlir qaynaqları qiymətləndirilməlidir. Azərbaycan üçün, Almaniya, İtaliya, İspaniya, Avstriya, Fransa, Türkiyə kimi örnək ola biləcək ölkələr var. Özəlliklə turizmin inkişafı ilə yanaşı, turizm sənayesinin inkişafına xüsusi diqqət yetirilərsə, mədəniyyət sahəsi üçün əlverişli imkanlar yaradılacaq. Qonşu Gürcüstanda bu sahədə son illərdə özəl sektor çox böyük uğurlar qazanıb. Onlar bir yandan gürcü mədəniyyətini tanıdırlar və digər yandan isə, dövlətə vergi ödəyirlər. Yəni turizm sənayesindən əldə olunan 3-4 milyard dollar gəlirin azından 10-15 faizi mədəniyyət üzrə ixtisaslaşmış strukturların hesabına başa gəlir.
– Son günlər kino sahəsinin adamları daha da fəallaşıblar.
– Bu məsələyə iki yöndən baxmaq gərəkdir. Kino istehsalı ilə bağlı danışanların 90 faizi diletantlar, yerdə qalanları peşəkarlardır. Bunları bir-birindən ayırmaq gərəkdir. Mədəniyyət Nazirliyi sadəcə Cəfər Cabbarlı adına Kinostudiyanın deyil, həm də özəl sektor və bütün televiyziya kanallarında kino istehsalına sorumluluğu üzərinə götürməlidir. Bu gün tv kanallara çıxıb “mən beynəlxalq kino festivallarında 106 ödül almşam” deyən diletantların sayı nə qədər istəyirisiniz var. Təbii olaraq film də çəkmək olar, beynəlxalq festivallarda iştirak etmək də mümkündür. Əgər çəkdiyin film peşəkar sənət əsəri deyilsə, kino-teatrlarda kassanı doldurmursa, dünyanın kino bazarına daxil ola bilmirsə, deməli həmin əsər arxivə gömüləcək. Sponsorlar bu gün kino istehsalında maraqlı tərəf kimi çıxış etmirlərsə, həmin filmin çəkilişinə yardımlar etməsi də tamamilə yalnışdır. Dünyanın kino bazarı deyilən bir anlayış var. Əgər film çəkilirsə, həmin standartları bilmək üçün peşəkar kadrlar lazımdır. Bu gün ölkəmizdə min dəfələrlə təəssüflər olsun ki, mütəxəssislər yetişdirilməyib. Çünki, mədəniyyət nazirliyində bu sahəni bilən mütəxəssislər yoxdur. Dövlət büdcəsi və ya sponsorların sayəsində film istehsalımız buna görə zəif durumdadır. Uzun müddət kino sahəsinə rəhbərlik etmiş Cahangir Məmmədov və kinostudiyanın direktoru vəzifəsində işləmiş Müşfiq Hətəmov tandemi milli kinomuzun belini qırılıb. Əsas problem budur. İndi tez-tələsik yaranmış durumdan faydalanmaq üçün “Kino Şurası” adlı qurum yaradıblar. Orada təmsil olunan 20 nəfərdən ikisi peşəkar kino mütəxəssisdir. Yerdə qalanları “mədəniyyət feodalları”nın yandaşlarıdır. Süni şəkildə özlərinə film və sənət üzrə “elitar” təbəqə elan etmiş bu qurumda təmsil olunlar milli kinomuzun məzarını qazanlardırlar. Beləliklə kino istehsalı sahəsində yeni adda “monopolistlər” peyda olub. “Kino Şurası”na o şəxslər üzv olmalıdır ki, peşəkar səviyyədə milli kinomuz üçün bu günə qədər hansısa bir əsərin müəllifi olublar. “Kinonun bürokratı” ayaması ilə tanınnan bu şəxsləri qətiyyən milli kinomuz adına təbliğ etmək olmaz. Onların əsil amacı dövlət büdcəsi sayəsində özlərinə komfortlu həyat düzəni qurmaqdır. Fikrimizi bir faktla tamamlamaq istəyirik. Dünyanın kasıb ölkələrindən olan Qırğızstan ən ağır bir dönəmdə dövlət büdcəsindən 1 milyon 500 milyon dollar ayıraraq “Kurmanca Datka” filmini çəkdi. Bu filmin sayəsində çağdaş qırğız dövlət ruhu da gücləndi. Başqa bir yandan isə, dünya kino bazarı sayəsində azından 35 milyon dollar gəlir gətirdi. Bizdə televiziya kanallarına, KİV-lərə, özəlliklə sarı mətbuata çıxıb özləri haqqında yüksək fikir səsləndirənlər sənət uğuruna imza atmayanlardır. Onlara heç nəyi etibar etmək olmaz.
– Mədəniyyət Nazirliyinin acınacaqlı və fəlakətli duruma düşməsindən sonra, sizin fikrinizcə, bu böhran nə zaman aradan qaldırıla bilər?
– Bu sahəni geniş erudusiyaya malik və çağdaş standartları bilən mütəxəssislərlə birgə aradan qaldırmaq üçün azından bir il zaman gərəkdir. Özəlliklə özlərini hər zaman sənətşünas, teatrşünas və kinoşünas adlandıranları, mədəniyyət feodalı kimi fəaliyyət göstərmiş məmurları ümumiyyətlə buraya yaxın buraxmaq olmaz. Çünki, ötən illər ərzində onlar bu rəzalətə ya göz yumub, ya da onun şərikinə çevrilmişlər. Elə onların suçu ucbatından mədəniyyətimiz iflas durumuna düşüb. Hətta bir çox sahələr iflic olublar. Dünyalarca ünlü alman filosofu Georq Vilhelm Fridrix Hegelin belə bir deyimi var: “İstənilən xalqı həm yaradıcılıq, həm də dağıdıcılıq istiqamətində yönəltmək çox asandır”. 14 il Azərbaycanın mədəniyyət naziri olmuş Əbülfəs Qarayev və onun bu sahədə bandasına çevrilmiş “mədəniyyət feodalları” ölkəmizin mədəniyyətini diz üstə çökdürmək siyasətini yürüdüblər. İndi bu sahəni dirçəltmək üçün, konseptual projelər gündəmə gətirilməlidir. Hər sahənin xüsusi menecerləri olmalıdır. Onlar bir yandan gəlir imkanlarının əldə edilməsi, digər yandan isə, inkişaf proqramlarının üzərində çalışmalıdırlar. Bu məsələdə dəfələrlə qeyd etmişik ki, klassik irsimizi öyrənməklə yanaşı, çağdaş dünya standartları çərçivəsində mədəniyyət siyasətimiz olmalıdır. Bölgələrdə yerli icra hakimiyyətlərinin mədəniyyət sektoruna quldar gözü ilə baxmaq kimi sterotiplərə son qoyulmalıdır. Mədəniyyət sektorunda şəffaflıq başlıca prioritetə çevrilməlidir. Yenə bir faktı sadalamaq istəyirik. Əndrabadi “direktor teatrı” siyasətinin yürüdülməsi əslində prezidentin də etdiyi kimi “beşinci kalon” ideyasına xidmət edir. Yəni yaradıcılıq məhvə sürüklənir və inzibati-amirlik metodu “Demokl Qılıncı” olaraq sənətin başının üstündə daim özünə məxsus kibirini nümayiş etdirir. Mədəniyyətin bütün sahələri belə faciəli durumdadır. Mədəniyyət hər bir dövlətin varlığının simgəsi deməkdir. İnsənət isə, onun üst qurumudur. İncəsənətin yox olduğu yerdə hər şey tarixin zibilliyinə gömülür. Qədim yunan mədəniyyəti kimi.